علامه طباطبایی در ذیل این آیه می‌فرماید: «خصوصیّت عید این است که زمینه وحدت کلمه و تجدید حیات اجتماعی را فراهم ساخته، نشاط و سرزندگی می‌آفریند و هر بار که فرا می‌رسد، عظمت دین را تجدید می‌کند.» (تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج6، ص 252)

بدین سبب در اسلام روزهایی عید نامیده شده که همة این خصوصیت‌ها را در بر دارد و در هر یک از آن‌ها به گونه‌ای بازگشت انسان به فطرت توحیدی اش مطرح است.

مهمترین اعیاد اسلامی عبارتند از:

اوّل شوّال؛ عید فطر

دهم ذیحجّه؛ عید قربان

هجدهم ذیحجّه؛ عید غدیر

جمعه؛ عید محمّد(ص)

بهار طبیعت

در روایت آمده است که: قال الباقر(ع): لِکُلِّ شئٍ رَبیعٌ... هر چیزی را بهاری است....» (اصول کافی، کلینی رحمه الله ترجمه رسولی محلاتی، ج 4، ص 438،)

و عید نوروز، بهار طبیعت است. اگر ما خرافات و نقاط منفی و تاریک را از چهره این عید بزداییم و بگذاریم هم رنگ طبیعت با صفا باشد، در دید مکتب نیز عیدی، عزیز و ارجمند خواهد بود.

آری، عید واقعی انسان - که برترین مخلوق الهی و گل سرسبد عالم خلقت است - بازگشت به خویشتن، توجّه به مبدأ هستی، تعلیم کتاب سعادتش و در نهایت خود را باز یافتن و به خدا رسیدن است.

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْحَدِیثِ وَ تَفَقَّهُوا فِیهِ فَإِنَّهُ رَبِیعُ الْقُلُوب... ؛ (بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 2، ص 36.) قرآن را بیاموزید که بهترین گفتار است و آن را بفهمید زیرا که بهار دل هاست.» یعنی، جان و روان انسان با تعالیم عالی الهی شکوفا می‌شود. با عمل به دستورات پروردگار به بار می‌نشیند.

امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «کُلُّ یَوْمٍ لَا یُعْصَى اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ یَوْمُ عِیدٍ؛ (نهج البلاغه، سیدرضی، ترجمه فیض الاسلام، حکمت 420.) هر روزی که خداوند متعال نافرمانی نشود، آن روز عید است.»

البته آن گونه که قرآن می‌فرماید: از بهار طبیعت، حیات دوباره یافتن گل‌ها و گیاهان، سبزه‌ها و درختان، به جنب وجوش آمدن پرندگان و حیوانات، طراوت یافتن باغ‌ها و چمن زارها، باید درس رستاخیز و بازگشت به سوی خدا را آموخت.

خداوند متعال می‌فرماید: «زمین را جامد و افسرده و بی روح و بی جنبش می‌بینی، امّا همین که آب باران بر آن نازل کنیم، به جنبش و حرکت درآید و فزونی گیرد، و انواع گیاه های سرافراز می‌رویاند. این از آن جهت است که خدا حق مطلق است و نظام زنده کردن مرده‌ها در قبضه قدرت اوست، و اوست که بر هر چیزی تواناست.» (حج / 5)

با آن که بسیاری از سنّت های ایرانیان بعد از ظهور اسلام در ایران از بین رفت و سنّت های اسلامی جای آن‌ها را گرفت، عیدنوروز کم و بیش در میان آن‌ها باقی ماند. شاید به خاطر این باشد که در این روز امور معنوی و حوادث مذهبی متعددی به وقوع پیوست که آن را جاودانه ساخت. حتّی بنابر بعضی از روایات، قبل از ظهور اسلام نیز این روز مورد توجّه انبیا و اولیای الهی بوده است. (ر، ک، به النوروز فی مصادر الفقه والحدیث، مرکز المعجم الفقهی، صص 36 و 24 و بحارالانوار، ج 59، صص 91 و 92.)

روز پیمان با خدا

علامه مجلسی می‌گوید: «در بعضی از کتب معتبره دیدم که معلّی بن خنیس می‌گوید: روز نوروز خدمت امام صادق(ع) رفتم. پرسید: این روز را می‌شناسی؟

گفتم: روزی است که عجم آن را بزرگ می‌شمرند و در آن به یکدیگر هدیه می‌دهند.

حضرت فرمود: قسم به بیت عتیق که در مکّه است، این نیست مگر به جهت موضوعی قدیمی که برای تو تفسیر می‌کنم... نوروز، روزی است که خداوند از بندگان پیمان گرفت به این که جز او را نپرستند... و آن از اوّلین روزی است که خورشید طلوع کرد و بادها وزیدن گرفت و زمین پر از شکوفه شد، سفینه حضرت نوح(ع) بر «جودی» قرار گرفت... و پیامبر گرامی اسلام (ص) به اصحاب امر فرمود: با علی(ع) به عنوان «امیرالمؤمنین» بیعت کنند... و هیچ روزی نوروز نیست مگر این که در آن روز ما انتظار فرج داریم، زیرا نوروز از روزهای ما و روزهای شیعیان ماست، عجم آن را حفظ کردند و شما آن را ضایع نمودید... و آن اوّلین روز سال پارسیان می‌باشد...» ( بحارالانوار، ج 59، صص 91 و 92 و مستدرک الوسایل - طبع جدید، ج 6، ص 352.)

آداب نوروز

معلّی بن خنیس به نقل از امام صادق(ع) درباره نوروز می‌گوید: «إِذَا کَانَ یَوْمُ النَّیْرُوزِ فَاغْتَسِلْ وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیَابِکَ وَ تَطَیَّبْ بِأَطْیَبِ طِیبِکَ وَ تَکُونُ ذَلِکَ الْیَوْم ... (وسائل الشیعه، ج 5، ص 288، باب 48، حدیث 1.)؛ هنگام نوروز غسل کن، پاکیزه ترین لباس هایت را بپوش و به خوش بوترین عطرهایت خود را خوش بو نما و در آن روز، روزه باش.»

در دنباله روایت، دستور چهار رکعت نماز بعد از اقامه نماز ظهر و عصر، و سجده شکر و دعای مخصوص در این روز ذکر شده است. که بر عظمت و کرامت و فضیلت نوروز دلالت دارد.

هدیه نوروزی

ابراهیم کرخی می‌گوید: «از امام صادق(ع) درباره مرد ثروتمندی که روز مهرگان یا نوروز، مردم به او هدیه می‌دهند ولی او در عوض، احسانی نمی کند سؤال کردم، امام(ع) فرمود: آیا آن‌ها اهل نماز هستند؟

گفتم: آری.

فرمود: هدیه آن‌ها را باید بپذیرد و او نیز در مقابل برای آن‌ها هدیه‌ای بفرستد....» (تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج 6، ص 378، ح 1108 و فروع کافی ج 5، ص 141.)

در روایتی دیگر می‌خوانیم: «أُتِیَ عَلِیٌّ(ع) بِهَدِیَّةِ النَّیْرُوزِ فَقَالَ(ع) مَا هَذَا قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْیَوْمُ النَّیْرُوزُ فَقَالَ(ع) اصْنَعُوا لَنَا کُلَّ یَوْمٍ نَیْرُوزاً؛ (وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج 12، ص 214، باب 88، ح 14) هدیه نوروزی برای علی(ع) آورده شد حضرت پرسید: این چیست؟

گفتند: ‌ای امیرمؤمنان! امروز نوروز است.

فرمود: هر روز را برای ما نوروز بسازید.»

شایان ذکر است که علی(ع) هدیه نوروزی را قبول کرد و بعد از او از زمان حجّاج بن یوسف ثقفی جشن نوروز و مهرگان نزد خلفا و رجال حکومتی و عامّه مردم به طور یکسان رسمیّت یافت. (بزرگداشت‌ها در اسلامی، سید جعفر مرتضی عاملی، ترجمه محمّد سپهری، ص 155.)

دعای تحویل سال

در کتب ادعیه برای روز نوروز و هنگام تحویل سال دعاهای گوناگونی نقل شده است.

از آن جمله: این که در وقت تحویل سال این دعا را بسیار بخوانند و بعضی می‌گویند 366 مرتبه به تعداد روزهای سال این دعا را تکرار کنند:

«یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَالْاَبْصَارِ، یَا مُدَبِّرَ الْلَّیْلِ وَ الْنَّهَارِ، یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَالْاَحْوَالِ حَوِّلْ حَالَنَا اِلَی اَحْسَنِ الْحَالِ»